De Oosterkerk in Aalten staat naast mijn geboortehuis in Aalten in de Achterhoek. Dit was de kerk waar ik gedoopt werd en waar in de omgeving ik opgroeide.

Regelmatig moesten we, als schildersbedrijf naast de kerk, de gesneuvelde gebrandschilderde ruitjes vervangen die door de baldadige jeugd waren ingegooid.

Zo ook moest ergens in de zeventiger jaren een gedeelte van het gedenkraam gerestaureerd worden. Ik toog met dit gesneuvelde gedeelte van het raam naar glazenier/restaurateur Punt in Beuningen in Twente die daar een atelier in een grote boerderij had. Het bleek, besefte ik achteraf pas, de vader te zijn van de nu beroemde glazenier Annemiek Punt. Daar is mijn passie voor glas-in-lood begonnen bij een prachtig raam dat hij in zijn boerderijatelier aan het maken was.

Vanaf dat moment ben ik van alles over glas-in-lood gaan lezen en boeken verzamelen en cursussen volgen.

Van mijn vader had ik het boekwerkje gekregen dat bij de onthulling van het raam in 1946 was uitgegeven door het comité "gedenkraam Aalten" en geschreven was door ds. TH. Delleman en kunsthistoricus P.J.W. Steinz. Door dit verhaal heb ik sindsdien meer proberen te achterhalen van de achtergronden van de Kunstenaar Marius Richters en zijn werk. Marius Richters was een Christen-kunstenaar zoals hij genoemd werd en beroemd in de Rotterdamse regio.

In 2005 was er een grote tentoonstelling over het werk van Marius Richters in Rotterdam en tijdens dat bezoek ontdekten we dat hij meer glas-in-lood ramen nl. voor de Zuiderkerk in Rotterdam had ontworpen en de tekeningen daarvan op de tentoonstelling hingen. Bij de foto van het raam van de Oosterkerk op die tentoonstelling stond dat de originele tekeningen (zogenaamde kartons) niet meer te vinden waren. Ik heb nog navraag gedaan bij de conservator van het museum, maar die had overal gezocht en niets gevonden.

Een paar jaar geleden bij de bouw van een nieuw archief in de Zuiderkerk van Aalten zijn de "kartons" toch weer opgedoken en ik heb ze toen gefotografeerd. Het bleek dat er een gedeelte van ontbrak en dat tot nu toe nog steeds spoorloos is.

Karton 1 onderste gedeelte - bovenste gedeelte is verdwenen

Karton 2 

Karton 3

Karton van het kopstuk

Marius Richters kreeg na de oorlog de opdracht om een glas-in-lood raam te maken voor de Oosterkerk in Aalten. De bewoners van dit gereformeerde dorp in de Achterhoek hadden tijdens de oorlog vanuit hun religieuze overtuiging onderdak aan de onderduikers geboden. - Aalten had per huishouden de meeste onderduikers - Kinderen en zieken werden opgevangen om aan te sterken en vanuit Aalten vonden veel voedseltransporten plaats. Het plan om als dank een kunstwerk aan Aalten te schenken ontstond in gereformeerde kring in het Rotterdamse Kralingen. Aalten had vooral Kralingen geholpen dankzij de inspanning van de Kralingse ds. Th. Delleman, die voor de oorlog als predikant in Aalten had gewerkt. Maar het Kralingse comité werd al snel uitgebreid tot een Rotterdams comité en vervolgens tot een landelijk comité, dat ook door onderduikers, joden, andere kerkelijke gezindten met giften werd ondersteund.   

Marius Richters ontwierp en tekende het gedenkraam, ook wel bevrijdingsraam genoemd, en in samenwerking met de Dordrechtse glazenier Harry van Lamoen, met wie hij ook voor de oorlog de ramen van de Zuiderkerk in Rotterdam maakte, werd nu na de oorlog het gebrandschilderde raam gemaakt op een middeleeuwse manier in een houtskool gestookte oven en op vooroorlogs glas dat van Lamoen nog in voorraad had.

Het originele ontwerp van Marius Richters voor het bevrijdingsraam in de Oosterkerk ontdekte ik onlangs in de kluis van de kerk bij een bezoek om details uit het glas-in-lood raam te fotograferen.   

ontwerp - aquarel van Marius Richters

Midden in het glas-in-lood raam zijn een boer en een boerin afgebeeld die kinderen en een onderduiker begroeten. Hieronder zijn duidelijk de details te zien hoe die van het originele door Marius Richters getekende "karton" zijn gebrandschilderd op het glas-in-lood. Dit laat ook zien hoe goed Harry van Lamoen zijn vak van glazenier beheerste. Midden tussen het geweld in het raam links en rechts staat de boer die de hand reikt aan de onderduiker naast hem, een teken van trouw, je kunt op mij rekenen. De kinderen zijn bang voor de dreiging die van weerskanten op hen af komt. het jongetje in zijn angst omklemt de boer en die legt beschermend zijn hand om het kind. De zorg spreekt ook uit het gebaar van de vrouw, zij troost een meisje. Bij dit tafereel waarvoor ook een van de kinderen van Ds. Delleman model heeft gestaan zien we verder nog enkele dieren van de boerderij, een schapenkop, een koeienkop, en een paard.

Midden boven in het raam het Nederlandse wapen met de Nederlandse leeuw gedragen door het devies van Willem van Oranje : JE MAINTIENDRAI.  Op de achtergrond de stralen van de bevrijdingsvlam.

Onder het wapen de Nederlandse maagd met de Nederlandse vlag in de ene hand en een fakkel in de andere hand. Onderin de tekst uit de bijbel Jesaja 58 : 8 "Dan zal uw licht doorbreken als de dageraad en uw wond zal zich spoedig sluiten; uw heil zal voor u uit gaan, de heerlijkheid des Heren zal uw achterhoede zijn".  Er zit iets van triomf in deze voorstelling. De stralen van deze bevrijdingsvlam kunnen niet binnen de omlijsting blijven en breken uitbundig door naar buiten en beschijnen het hele boven gedeelte van het raam.

Het raam wordt gedragen door twee Bijbelteksten. Links onderaan uit Jesaja 58 : Is het niet dat gij den hongerige uw brood deelt en de arme en verdrevene in huis brengt. Deze tekst is nu zeker nog actueel i.v.m. de vluchtelingenstroom in Europa.

Rechts onderaan de tekst uit Jesaja 16 : Verbergt de verdrevene en meldt de omzwervende niet. Dit is vooral een tekst die de boeren in en rond Aalten in de praktijk brachten m.b.t. het onderduiken en de hulp aan verdrevenen.

Rechts beneden is wel het meest vriendelijke tafereel uit het raam. We zien daar jonge kinderen. Zij waren opgenomen in de gezinnen in en rond Aalten en maakten kennis met het leven in het dorp en op de boerderij. Twee kinderen houden een konijn in de armen. Dan is er een jongetje op klompen dat een lammetje draagt. Een ander kind heeft een schaal met eieren voor zich. Want toen de kinderen naar huis terugkeerden werd hun door de pleegouders van alles meegegeven. Voor dit tafereel hebben twee kinderen van ds. Delleman model gestaan.

Links onder in het glas-in-lood raam het beeld van ellende. Vermagerde mensen, vrijwel uitsluitend vrouwen - de mannen moesten zich schuil houden of waren opgepakt om in Duitsland te gaan werken - kinderen smekend om voedsel, gezichten waar de honger letterlijk en figuurlijk opgetekend staat, een ontroerend beeld van doorstane ellende. Hier zie je ook hoe goed Marius Richters kon tekenen en de karakters in de gezichten wist vast te leggen.

Links boven in het raam een boer achter de ploeg. Op de achtergrond ontdekken we vliegtuigen. De vlammen slaan uit de gebouwen.  Maar ondanks oorlogsgeweld en bommenwerpers in de stralen van het zoeklicht werkt de boer gestadig door ..... en de boer hij ploegde voort .....  Van dit gedeelte zijn de originele tekeningen verdwenen.

Rechts boven in het glas-in-lood raam wordt het beeld van de wederopbouw na de oorlog weergegeven. We zien een metselaar met een troffel want er moest veel opgebouwd worden wat weggebombardeerd was. Ook in de buurt van de Oosterkerk op de "Kruisstraat" zogenoemd,  het kruispunt van de Bredevoortsestraat en de Prinsenstraat was alles weggevaagd door een V1. Tegen de achtergrond zien we het klotsende water van de ondergelopen akkers.

Links midden van het raam het beeld van de Duitse, grimmige koppen, getrokken bajonetten, terreur op zijn toppunt, de mensen vertrappend onder hun lompe laarzen.  Ook van dit gedeelte is het "karton" verdwenen.

Rechts midden de Duitse soldaten die met verbeten gezichten een razzia uitvoeren op mannen met het pistool op hun rug. Gedwongen om in Duitsland te gaan werken of nog erger naar het "kamp" gestuurd te worden.

Midden onder, een voorstelling van werkers in het verzet. We zien een wiel van de drukpers, want er werden in het geheim veel kranten en geschriften gedrukt en verspreid. Ook zien we de mensen bezig met het vervalsen van persoonsbewijzen of andere documenten. Daarboven een band die een buiging naar boven maakt met de woorden : Uit dankbaarheid voor hulp in oorlogstijd.  Daar zijn ook twee wapens te zien. Het linkse is het wapen van Aalten met de Lindeboom. Het rechtse wapen is dat van het Oranjehuis als herinnering aan het bezoek van koningin Wilhelmina aan Aalten in oktober 1945. Wat hoger ontdekken we een haan die victorie kraait. Of zou dat een teken zijn van waakzaamheid, dat ook de spitsen van veel kerken siert?  

Links en rechts boven zien we vredesduiven omstraald door het licht van de vrijheid.

Aanvankelijk had het comité het plan om dit raam in de Westerkerk aan te brengen. Daar waren op 30 januari 1944 meer dan veertig jonge mannen door de Duitsers opgepakt, waaronder ook meerderen uit Rotterdam. Maar in de Oosterkerk waren alle ruiten stuk, omdat er in januari 1945 in de buurt op de "Kruisstraat" een V1 was terecht gekomen. Na overleg ter plaatse besloot het comité de Oosterkerk voor het gedenkraam te bestemmen waardoor het belangrijk beter tot zijn recht zou komen dan in de Westerkerk. Dat betekende wel dat er veel meer geld moest komen. Maar ook daarvoor wisten de organisatoren wel een oplossing. Het comité werd uitgebreid met personen uit andere grote steden, waaruit ook veel jongeren en onderduikers in Aalten waren terecht gekomen. De helft van het benodigde bedrag is evenwel in Kralingen bijeen gebracht.  

Links en rechts van het gedenkraam de zijramen waarin onderaan de wapens staan van  de steden Rotterdam, Scheveningen ( het zelfde wapen als den Haag) en Utrecht links en rechts Amsterdam, Kralingen en de Davidsster van de Joden. Allen hadden bijgedragen aan de kosten van het raam. Onder de beide ramen een gedeelte uit een gedicht van Muus Jacobse :

Maar als ik leven mag tot de bevrijding

en juichen op het overwinningsfeest,

God, doe mij dan dit weten, wat voorbijging

aan nood en leed is niet vergeefs geweest.

In de zijramen zijn ook nog een aantal Bijbelse symbolen weergegeven. Links onderaan Moses en rechts onderaan Jesaja. Verder zien we links en rechts symbolen van de vier evangelisten, ontleend aan Openbaringen 4. Sinds de middeleeuwen worden deze in de kunst gesymboliseerd als een leeuw voor Marcus, als een mens voor Mattheüs, als gevleugeld rund of stier voor Lucas en als adelaar voor Johannes.

In de zijramen op de galerij staan ook nog de wapens van de kerken uit Aalten en Kralingen. 

Onder in het raam de namen van Marius Richters en Harry van Lamoen

RAMEN IN DE WEST- EN OOSTGEVEL VAN DE OOSTERKERK